Muzeum Dulag 121

---

Historia

6 sierpnia 1944 roku, na obszarze nieczynnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie, niemieckie władze okupacyjne utworzyły oboz przejściowy, znany jako Durchgangslager 121 (Dulag 121). Oboz ten miał na celu przyjmowanie polskiej ludności cywilnej, szczególnie mieszkańców Warszawy i pobliskich miejscowości, którzy byli wypędzani z własnych domów w trakcie oraz po zakończeniu powstania warszawskiego. Funkcjonował on do połowy grudnia 1944 roku, a w ograniczonej formie nawet do 16 stycznia 1945 roku.

Część badaczy uważa, że przez Dulag 121 mogło przejść aż 650 000 osób, w tym około 550 000 warszawiaków oraz 100 000 mieszkańców miejscowości sąsiadujących z Warszawą. Nowsze źródła jednak szacują, że liczba ta wynosiła około 390 000 – 410 000 osób. Warunki panujące w obozie były dramatyczne, co przyczyniło się do śmierci od kilkuset do kilku tysięcy osadzonych w wyniku ran, chorób oraz brutalności strażników. Ponadto, dziesiątki tysięcy ludzi po krótkim czasie pobytu w obozie zostały wywiezione na roboty przymusowe w głąb Rzeszy lub deportowane do obozów koncentracyjnych.

Ci, którzy nie byli zdolni do pracy, tacy jak chorzy, starcy, dzieci i kobiety, zostali deportowani przez Niemców na tereny Generalnego Gubernatorstwa, pozostawiając ich bez podstawowych środków do życia. W odpowiedzi na tę tragedię, Polskie Państwo Podziemne oraz legalnie działające organizacje charytatywne, w tym PCK, wraz z Kościołem katolickim, zorganizowały szeroko zakrojoną akcję pomocy dla więźniów Dulagu 121. Dzięki tych aktywności, możliwe stało się ocalenie życia wielu wygnańców.

W 1947 roku na terenie zakładów wzniesiono pierwszą tablicę upamiętniającą ofiary Dulagu 121. Z kolei 28 kwietnia 1990 roku, odsłonięto pomnik stworzony przez profesora Oskara Hansena, składający się z jedenastu symbolicznych elementów. Od 1994 roku, corocznie odbywają się tam uroczystości rocznicowe. W 1995 roku, na terenie ZNTK odsłonięto kolejny pomnik dedykowany żołnierzom Wojska Polskiego, którzy po klęsce wrześniowej byli przetrzymywani w tymczasowym obozie jenieckim w pruszkowskich zakładach.

W początkach lat 90. powstał także projekt budowy Muzeum Dulag 121, które miało na celu upamiętnienie tragedii więzionych mieszkańców Warszawy oraz wyrażenie wdzięczności dla społeczności Pruszkowa za ich pomoc. Pomimo wielu trudności finansowych i formalnych, prace nad muzeum mogły rozpocząć się dopiero po kilkunastu latach. Rozważano różne lokalizacje, w tym adaptację części Hali nr 5 lub umiejscowienie muzeum w przedwojennej wartowni przy głównej bramie ZNTK. Ostatecznie zdecydowano się na budowę nowego pawilonu.

Głównym inicjatorem powstania muzeum były władze powiatu pruszkowskiego, a szczególnie starosta Elżbieta Smolińska. 2 października 2009 roku podpisano akt erekcyjny oraz wmurowano kamień węgielny. Wkrótce po tym powstał Komitet Honorowy Budowy Muzeum Dulag 121, w którego skład wchodzili przedstawiciele lokalnych władz Pruszkowa, Warszawy oraz Mazowsza, a także członkowie środowisk kombatanckich, których liderem został marszałek Sejmu Bronisław Komorowski. Dnia 15 czerwca 2010 roku starosta pruszkowski podpisał porozumienie z dyrekcją Muzeum Powstania Warszawskiego dotyczące współpracy przy tworzeniu Muzeum Dulag 121.

W dniu 1 października 2010 roku miało miejsce uroczyste otwarcie muzeum, które zbiegło się z 66. rocznicą kapitulacji powstania warszawskiego.

Ekspozycja

Muzeum Dulag 121 zlokalizowane jest pod adresem ul. 3 Maja 8a w Pruszkowie, w pobliżu dawnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego, które obecnie funkcjonują jako Millennium Logistic Park. Obiekt powstał w nowo zaprojektowanym budynku, którego autorem był Adam Misiorowski. Jego ekspozycję przyrządził zespół specjalistów Muzeum Powstania Warszawskiego, a założenia programowe opracował Jan Ołdakowski.

Ekspozycja w Muzeum Dulag 121 podzielona jest na pięć kluczowych sekcji, które koncentrują się na:

• powstaniu warszawskim,
• wysiedleniu ludności ze stolicy,
• funkcjonowaniu Dulagu 121,
• wsparciu dla więźniów obozu,
• ostatnich dniach działalności obozu.

Większość wystawy znajduje się na parterze budynku, natomiast piętro zajmują makieta obozu w skali 1:160 oraz kino, w którym prezentowane są filmy oraz powtarzające się pokazy fotografii. Jednym z wyróżniających się elementów wystawy jest replika rowu rewizyjnego, wypełniona osobistymi przedmiotami, które wypędzeni ludzie przywozili do obozu. Znajdują się tam walizki, tobołki z pościelą, odzieżą oraz dziecięce zabawki.

W niedalekiej okolicy tych rowów znajdowały się kanały wewnątrz hal produkcyjnych ZNTK, często zanieczyszczone odpadkami oraz robactwem, gdzie zmuszeni byli rozlokować się przywiezieni mieszkańcy Warszawy. W muzeum można zobaczyć również replikę fragmentu wagonu bydlęcego, używanego do transportu więźniów.

Ekspozycja ma charakter multimedialny, jednak w jej skład wchodzą również autentyczne przedmioty oraz dokumenty. Umożliwia to odwiedzającym zapoznanie się z licznymi fotografiami, dokumentami, mapami, wycinkami z gazet oraz relacjami świadków historycznych, które zostały utrwalone w formie elektronicznej.

Wśród kluczowych eksponatów, które muzeum posiada, znajdują się:

• oryginalna opaska stosowana przez pracownika kuchni obozowej,
• kubek oraz łyżki, które należały do więźniów obozu,
• klucze, z determinacją wyrzucane przez warszawiaków na rampę kolejową, które zbierał w 1944 roku 6-letni Andrzej Slaski,
• list odręczny Jarosława Iwaszkiewicza dotyczący losów polskiej elity kulturalnej osadzonych w Dulagu 121,
• ołowiane żołnierzyki, należące do dziecka więzionego w obozie.

---

Oceń: Muzeum Dulag 121

---